طرح فضای شهراز روی نقشه شهر ، عکس هوایی عمودی و مایل و یا از روی ماکت و یا طرح برجسته ی شهر مشخص می شود . چنین طرحی بیانگر وسعت ، محیط و حدود جغرافیایی شهر و چگونگی استفاده از زمین شهری و تشکیلاتی است که روی این فضا پیاده می شود .نقشه ی شهر معرف تاریخ شهر و در عین حال نمودار تاثراتی است که از مکان فیزیکی خود پذیرفته است .
شهری که در انتهای دره تنگ جایگزین می شود توسعه آن محدود و ساختمان های آن به هم فشرده خواهد بود و اگر در ملتقای دو رودخانه مکان یابی کند در مسیر جریان رودخانه ها گسترش خواهد یافت و شهری که بر مئاندرو رودخانه یی خزیده است توسعه ی آن به خارج از مسیر رودخانه ساده نیست . مگر آ« که پلی بر پشت آن نشاند و به آن سوی دیگر رودخانه لغزید در چنین شرایطی همه محورهای ارتباطی جهتی به سوی پل خواهندداشت و جهت یابی راهها در نقشه جغرافیایی شهر نیز انعکاس خواهد یافت . نقشه شهر بازتاب معتقدات ، باورها و طرز تفکر و اندیشه مردمی است که در محدوده جغرافیایی شهر زندگی می کنند .
چیزی که در بنارس سخت به چشم می خورد پله های بلندی است که به سوی آبهای متبرک فرود می آید و در بالا و پشت خود دو هزار معبد و بیوت زوار قصور امرا و شاهزادگان و پناهگاههای مستمندان و رنجوران را نگاه می دارد . چنین ساختاری انعکاسی از معتقدات مردم شهری است که بر نقشه شهر تابیده است .
در کشورهای اسلامی جایگزینی مشاهد متبرک ، زیارتگاهها و مساجد جامع در مرکز ثقل شهر به عنوان عامل تمایز شهر از روستا و به مثابه کانون فعالیت های علمی، اجتماعی و مذهبی و سیاسی در شکل پذیری و ساختار شهری اثر گذاشته و خطوط مهم ارتباطی را متوجه همین مکانهای مقدس می کند و بر همین علت است که شهرسازان روبه سمت زیارتگاهها و معابد از ارتفاع بنا هم می کاهند تا در حفظ و نمایش عظمت آنها گامی برداشته شود .
در نقشه جامع شهر مشهد جایگزینی مرقد مطهر امام هشتم شیعیان در میان وسیعی پیش بینی شده است که چهار محور ارتباطی در این میدان با هم گره خورده و ساختمانها و هتل های مرتفع پیرامون آرامگاه که سابقا مانع رویت این بنای عظیم مذهبی بود در هم کوبیده شده است . مسلما ایجاد راههای زیرگذر این میدان وسیع از شدت تراکم و حرکت وسایل نقلیه و بالمال از آلودگی هوا و صدای آن خواهد کاست و سکوت و آرامش خاصی را بر این فضای مذهبی خواهد بخشید . این چنین برنامه ریزی شهری جز بازتابی از تعلق خاطر مردم بر مبانی مذهبی شان نتواند بود .
در شهرهای کشورهای کاتولیک مذهب نیز جهت گیری راههای ارتباطی شهر به سوی کلیساها نموداری از باور مذهبی مردم است . نقشه شهر می تواند پاسخگوی نقشی باشد که شهر در آینده به عهده خواهد گرفت : در شهرهای بازرگانی کهن به منظور حمل ساده کالاها راههای ارتباطی مستقیم احداث می شد و برای امروز نیز در شهرهای بندری بیشترین خطوط ارتباطی مستقیما متوجه بندر است تا حمل و نقل و توزیع کالاها به سرعت انجام پذیرد . در گذشته شهرهای نظامی با حصار دایره ایی و یا کثیرالاضلاعی محافظت می شد و ساخت انی همه راه و حصار در نقشه شهر نقش می بست .
نقشه شهر معرف بافت شهر است . بافت شهر تنیده یی است از خانه ها که به تبع شرایط طبیعی به ویژه توپوگرافی شهری به طور فشرده یا نافشرده و با نظم خاصی در محدوده کوچکترین واحد تقسیمی شهر ، یعنی بلوک ها و محلات شهری ، جایگزین شده است و در جمع سیمای جغرافیایی ویژه یی بر شهر داده است . بلوک هابه وسیله ی راههای به قطعات جدا از هم تقسیم می شود و این قطعات کم و بیش هندسی شکل هستند . بافت شهر ممکن است آشفته و نامنظم باشد و شکل هندسی به خود نگیرد . چنین بافتی را در بخش های قدیمی شهرهایی که به طور اتفاقی مکان یابی کرده اند و یا روستاهایی که به زیر سلطه شهرها رفته و هنوز به قیافه سابق خود مانده اند می توان دید .
اصولا شهرها به ویژه شهرهای نوساز بافت هندسی شکل دارند . و به شکل چهارگوش و مربع در می آیند در چنین بافتی بلوک ها و قطعات منظم و راههای ارتباطی مستقیم و عمود بر هم کشیده می شوند .
گونه دیگر از بافت هندسی دایره شکل است تحقق آن به مانند بافت چهارگوش ساده نیست . ترکیب دو بافت مربعی و دایره یی امکان پذیر است ولی این ترکیب به ندرت انجام میگیرد .
شهر با هر بافتی که باشد بلوک های داخل آن نشانگر تراکم ساختمانی است که به وسیله راههای از هم جدا می شوند .
بعضی از راهها مستقیم و متناسب با عبور وسایل نقلیه ارتباطی و برخی دیگر بر حسب توپو گرافی زمین با نگاهی است است و در یک سطح قرار نگرفته و چه بسا که بن بست اند و جز به جابجایی ساکنان مسیر راه برای عامه مردم فرصت عبور نمی دهند .
در شهرهای قدیمی آفریقا و بازارهای شهرهای خاور میانه با این قبیل راههایی که واحدهای فروش و بازرگانی را در کنار خود دارند . می توان آشنا شد . این معابر سرپوشیده و گهگاه روباز به مانند گالریهایی در تمرکز امور بازرگانی و توریستی ایفای نقش می کنند .
بازارهای سرپوشیده و طاق دار تهران ، اصفهان شیراز و مشهد و تبریز و بازار فعال و توریستی روباز کمرآلتی شهر ازمیر ترکیه نمونه گویایی از معابر عمومی است که انحصارا برای پیاده ها امکان عبور می دهند .
معابر روباز و چه بسا عریض ، عامل مهم تقسیم بلوک های شهری است و بخش مهم از این معابر را برای حرکت خودروها اختصاص می دهند و بخش دیگر بر حرکت پیاده ها و توقف وسایل نقلیه انفرادی در نظر می گیرند .
منتهی جابجایی وسایل نقلیه در راههای میان شهری با کل فضای معابر (به ویژه آن قسمتی که برای حرکت وسایل نقلیه منظور شده ) و با کیفیت اشغال بلوک هاز از لحاظ تراکم ساختمانی و جمعیتی در رابطه است .
عامل اساسی دیگری که در بافت شهر تاثیر می گذارد محتوی و ترکیب اجتماعی محلات سکونتگاهی است چرا که محلات مرفه قطعات وسیعتر ، بلوک های منظم و راههای عریض تر و تراکم کمتر دارد . در صورتی که در محلات کم درآمد و کارگری قطعات محدود و بلوک ها نامنظم و با وجود تراکم جمعیتی راههای ارتباطی کم عرض و باریک اند .
بافت شهری را که بدینسان شکل گرفته مشکل می توان تغییر داد .
چرا که تغییرات بنیادی در بافت شهرها جز با صرف هزینه های هنگفتی مقدور نیست مگر آن که بربهسازی بافت در سطحی محدود اکتفا کرد .
نقشه ی شهر را که به عنوان عامل مهم تاثیر گذار روی بافت شهر عمل می کند به گونه های مختلف توان دید .
1 – الگوهایی از نقشه ی شهری
نقشه آشفته :
نقشه ایست که در طرح و تنظیم آن اندیشه انسانها بکار گرفته نشده است . بلکه تکوین شهر اتفاقی انجام گرفته و راهها ، خیابانها و کوچه های تنگ آن با پیچ و خم هایی با هم جوش خورده اند . اکثر شهرهای اروپایی در قرون وسطی چنین نقشه یی داشتند .
به مرور زمان بر اثر وقوع حوادثی چون آتش سوزی ، زلزله و جنگ شهرهای مورد بحث رو به ویرانی رفتند و به هنگام بازسازی سیما و چشم انداز جغرافیایی خود را بر مبنای نقشه نو تغییر و خود را با نیازهای زمان سازگار کردند .
در قاره ی آسیا ،آفریقا به ویژه در حوضه مدیترانه چه بسیار شهرهایی که هنوز بر نقشه آشفته و دیرین خود به ویژه در هسته ی شهری وفادار مانده اند .
قانون نوسازی شهرهای ایران گر چه فرصت مناسبی را حداقل در بهسازی مناطق شهری ایران پیش آورده است با وجود این تعداد شهرهای آشفته طرح در کشور ما کم نیست :شهرهای رشت و لار و شوشتر و دهها شهر دیگر چنین نقشه یی دارند .
جنگ تحمیلی و ویرانگر ایران و عراق شهرهای غرب و جنوب غرب ایران را که اکثر نقشه اشفته یی داشتند رو به ویانی برد .امید آن که باز سازی شهرها به مقتضای نقشه سنجیده ایی انجام بگیرد و متناسب با نیازهای زمان و شرایط جغرافیایی و اقتصادی شهرها باشد .
فرمت فایل: WORD
تعداد صفحات: 36
مطالب مرتبط