مقاله در مورد اندیشه های سیاسی در اسلام

مرجئه و نو مسلمانان
مرجئه یکى از نخستین جریان هاى فکرى ـ سیاسى جهان اسلام به شمار مى رود. تا کنون اغلب مطالعات انجام شده درباره این فرقه, معطوف به همسویى آنان با امویان بوده است. مقاله حاضر از منظرى متفاوت به مرجئه و نقش آنان به عنوان یکى از عوامل موثر در انتشار اسلام در میان گروهى از اهل ذمه مى پردازد و نشان مى دهد که بعضى از اینان در دفاع از نومسلمانان, حتى رو در روى عمال اموى ایستاده و دست به شورش هایى نیز زده اند.

مقدمه:
مرجئه به عنوان یکى از اولین جریان هاى مذهبى, سیاسى جهان اسلام نقش محسوسى در گسترش دین اسلام و توسعه دامنه آن در مناطق مفتوحه از جمله ایران ایفا کرده و در این مسیر تا آن جا پیش رفتند که بخشى از آن ها ناخواسته رودرروى امویان قرار گرفتند.

اما تاکنون تحقیقات انجام شده درباره این گرایش بیشتر به جوانب منفى تفکر ((مرجئه)) در توجیه حکومت اموى از طریق دعوت به سکوت و سازش, تسلیم در برابر وضع موجود, ترویج روحیه مدارا, اباحه گرى و… معطوف بوده و بسیارى از محققان بر همبستگى و همسازى و همسویى میان ایشان و امویان تاکید کرده اند.(1)

به نظر مى رسد که عملکرد دوگانه ((مرجئه)) در تاریخ و به تبع آن, داورى دو سویه راجع به ایشان, به ماهیت دو پهلوى کلمه ((ارجا)) و تعریف خاص آنان از ایمان, یعنى دو رکن اصلى تفکر ((مرجئه)) باز مى گردد. از همین روى, اصطلاح ((مرجئه)) براى طیفى از جریان هاى گوناگون فکرى و سیاسى و گاه متضاد و حتى در مورد ((خوارج))(2) و ((شیعه))(3) نیز به کار رفته و این امر محققان را دچار مشکل ساخته است.

شاید نقطه اشتراک همه این تفکرات منسوب به مرجئه در تعریف مشترک و البته ظاهرى آن ها از ایمان و نیز کاربرد مفهوم ((ارجا)) نهفته باشد, اگرچه هر یک از این جریان ها مراد خویش را از این دو اصطلاح طلب مى کرده اند.

اعتقاد به ارجا و پیامد هاى اجتماعى آن
از یک سوى, معانى مختلف ((ارجا)), از جمله امیدوار ساختن گنهکاران یا به تاخیر انداختن داورى, مى توانست به نوعى امیدوار نمودن گناهکاران و تطهیر ظالمان و سکوت جامعه در مقابل ایشان(4) و در نهایت, ترویج اباحه و لاابالى گرى را به همراه آورد, که البته مهم ترین پیامد اجتماعى چنین اندیشه اى, خارج ساختن مردم از صحنه و ایجاد انفعال سیاسى و آماده کردن جامعه براى پذیرش هر حکومتى ولو ظالم و ستمگر بود.

این دیدگاه که سرنوشت آینده آن جهانى مردمى که ایمان آورده اند را نمى توان پیشاپیش معین کرد, منتج به این نظریه شد که ((امویان مسلمان حقیقى و اهل قبله هستند))(5) و لذا ((قیام علیه ایشان مشروع نیست)).(6)

اما از سوى دیگر, استناد به ((ارجا)) نتایجى متفاوت با نتایج فوق نیز به دنبال داشت که گاه به رویارویى ایشان و امویان مى انجامید. در برداشت اول, اندیشه و رفتار سیاسى مرجئه درست در نقطه مقابل خوارج قرار داشت که اتفاقا زمینه هاى سیاسى, اجتماعى ظهور هر دو نیز تا حد زیادى یکسان و مشترک بود. بحران سیاسى پس از قتل ((عثمان)) و درگیرىهاى داخلى جامعه مسلمانان, به بن بست رسیدن و یاس آرمان خواهان و ایجاد شبهه پیرامون حق یا باطل بودن یکى از دو جناح ((على))(ع) و ((عثمان)) و… منجر به ظهور این دو تفکر متضاد شد.

درحالى که اندیشه افراطى خوارج در نهایت, حکم تکفیر هر دو جناح را صادر کرد, مرجئه اولیه در یک اقدام انفعالى و به این دلیل که آگاهى از عقیده باطنى اشخاص ممکن نیست, مومن و مصیب بودن هر دو را مهر تایید نهاد یا حداقل, قضاوت نهایى در این مورد را به خداوند واگذار کرد.

ظاهرا اولین بانیان مرجئه و از جمله ((حسن بن محمدبن حنفیه)) که اول کسى بود که به ((ارجا)) قائل شد,(7) منظورشان از ((ارجا)), همان مفهوم فوق الذکر بود, نه آن که عمل را از ایمان موخر بدانند(8) و با این که احتمالا این اقدام مسالمت جویانه مرجئه در جهت احیاى اتحاد از دست رفته امت اسلامى و جلوگیرى از جنگ هاى داخلى و خون ریزى بیشتر میان مسلمین(9) و نیز جهت وحدت عناصر مومن در مقابل بنى امیه آغاز شده بود, نتایجى منفى نیز به بار آورد, تا آن جا که در ادوار بعد با تمسک به همین اندیشه و به دنبال آن, اصالت قائل شدن براى ایمان منهاى عمل, در برخى مواضع نه تنها به نزدیکى و حمایت برخى از طرفداران مرجئه به بنى امیه منجر مى شد, بلکه مى توانست ایشان را به بازوهاى ایدئولوژیک امویان مبدل ساخته و رویاروى جریان هاى ضد اموى قرار دهد.

شاید علت این که در کوفه, کانون ضد اموى, مرجئه بیش از جاهاى دیگر از وفاداران حکومت اموى به حساب مىآمدند,(10) واکنش آنان در مقابل اندیشه هاى شیعیان کوفه که نظر مساعدى نسبت به ((عثمان)) نداشتند, بود.

مرجئه اولیه که با پرهیز از قضاوت در مورد دو جبهه علوى و عثمانى و به تاخیر انداختن حکم درباره ((على))(ع) و ((عثمان)) اعلام موجودیت کرده بودند, به مرور توجیه کلامى مناسبى نیز در تایید سکوت و خاموشى خود به کار بستند که همانا به تعریف خاص ایشان از ایمان, یعنى نقطه ثقل تفکر مرجئى, منتهى شد. درحالى که خوارج عمل را رکن اصلى ایمان مى دانستند, مرجئه تعریفى بسیار آسان تر ارائه مى دادند که ایمان را از عمل تفکیک نموده و فقط تا حد اقرار زبانى محدود مى ساخت.

این تعریف خاص از ایمان اختلافات دیگرى از جمله در مورد دارالکفر و دارالایمان, وعد و وعید, امر به معروف و نهى از منکر, امامت, قیام بالسیف و… را نیز به دنبال داشت که در مجموع, ((خوارج)) و ((مرجئه)) را به عنوان مظهر و نماینده دو برداشت افراطى و تفریطى از اسلام معرفى مى کرد. به همان اندازه که خوارج روح خشنى از اسلام را تبلیغ مى کردند, مرجئه سخن گوى تفکر مسالمت جو و نرمخوى جریان اسلامى بودند.

با این که اندیشه مرجئه در جدایى ایمان از عمل مى توانست پىآمدهاى سیاسى, اجتماعى همچون تطهیر فاسقین, رشد اباحه گرى و در مجموع, تثبیت حکومت امویان را به همراه داشته باشد, چنان که گذشت, نتیجه متفاوت دیگرى نیز که موضوع بحث حاضر است در برداشت, که گاه ایشان را به تقابل با امویان وامى داشت; چنان که در یک رساله مربوط به قرن اول هجرى از ((سلیم بن ذکوان اباضى)), مرجئه مخالفان سرسخت امویان و دشمن عوامل بیداد وصف شده اند.(11)

قتل بسیارى از مرجئه اعم از ((مرجئه قدریه)) و یا حتى ((جبریه)) توسط حکام اموى(12) و حضور موثر برخى از ایشان در قیام هاى ضد اموى همچون قیام ((ابن اشعث)),(13) ((یزیدبن مهلب))(14) ((زیدبن على(ع)))(15) و نیز ترتیب دادن شورشى گسترده از نومسلمانان در خراسان به رهبرى ((حارث بن سریج))(16) نه تنها اشکالات جدى بر نظریه همدستى همه مرجئه با امویان وارد مى سازد, بلکه سیماى دیگرى از آن ها ترسیم مى کند که دقیقا ریشه در همان تعریف ایشان از ایمان دارد.

از نظر مرجئه دارالایمان یا دایره شمول اسلام بسیار فراخ تر از محدوده تنگ دیدگاه هاى عرب گرایانه امویان بود که اسلام را عملا منحصر در اعراب مى دیدند و نیز در تقابل با ((خارجیان)) قرار داشت که دارالایمان را به اردوگاه هاى منزوى و دور افتاده خود محدود کرده و ((در تصور امتى مرکب از قدیسین بودند)).(17)