مقاله در مورد بناهای تاریخی خوزستان

بند میزان یا بند شاپور
در ضلع شمال شرقی شهر و در جنوب بفعه سید محمد گیاهخور بند میزان واقع است. این بند که از دو ضلع مورب که به منزله دوبازوی یک نیم دائر است تشکیل شده، از ست ضلع شرقی ابتدا از دو دیوار به عرض 80/1 متر که بر هم عمودند شروع می شود و نوزده دهانه آبرو که آب را از شمال به جنوب هدایت می کند هر کدام به عرض حدود 5/2 متر. عرض دهانه ها متفاوت ولی عرض پی ها دهانه ها یکسان است.

پل از آن یک دیوار در قوسی دائره مانند با انحناء 240 درجه از 360 درجه به طرف غرب کشیده شده و بر سطحه ی آن سطحی به حدود سه ربع دائره ی وسیع چرخیده است و پس از یک دیوار سنگی و گچی که با همان جنس و ابعاد که در دیواره ی شرقی است، یک دهانه ی آبرو به عرض 4 متر قسمتی از آب رودخانه را بسوی جنوب هدایت می کند و دیواره ی سد پس از چند انحناء متقاطع ودر خط کثیر الاضلاعی به زیر پایه ی کلاه فرنگی می رسد.

بند میزان آب رود کارون را به دو قسمت تقسیم می کند: قسمتی را به آبراهه گرگر در شرق شهر و قسمتی را به رودخانه ی شطیط در شمال غرب و غرب شهر روانه می سازد. آب شطیط همواره از آب گرگر فزونتر بوده و این دو از قدیم الایام به نام های دو دانگه برای شاخه ی گرگر و چقدر دانگه برای شاخه ی شطیط نامیده شده اند.

تفاوت آشکار دیگری که بین آسیاب های سیکا در شوشتر و اسیوآی رعنا در دزفول وجود دارد آنست که اسیوآی رعنا در بستر رودخانه ی دز قرار دارند در حالیکه سیکای شوشتر در کنار رود گرگر واقعند و پیدا است که به روزگار آبادانی این تاسیسات و تا سالیان دراز آب رودخانه حتی به پی و حریم سیکا را به آنها می رساند و تاسیسات به هیچ وجه در بستر رودخانه نیست ودر ارتفاعی مشرف به آن است.

پل شادروان
پل شادروان یا پل شاپوری در چشم انداز بند میزان و به حدود سیصد متری آن در غرب بند میزان واقع است. به موازات پل سیمانی جدیدی که در اول جاده ی دزفول در غرب شهر شوشتر واقع استف آثار شانزده دهانه ی آبرو پل باطاق باقی مانده و هشت دهانه بدون طاق و چندین طاق کوچک که در ضلع شمالی باقی است و چند دهانه بدون طاق باقی مانده ی شادروان یا شاذروان، یا شادروان شاپوری یا پل شاپوری یا شادروان شوشتر، شادروان قیصری است که امروز در شمال غرب شهر شوشتر قرار دارند.

عرض پی پایه های پل 7 متر و عرض دهانه ی آبرو پل 8 متر و ارتفاع از کف رودخانه تا تاج پر حدود ده متر است. مصالح ساختمانی پل سنگ رودخانه و سنگ قلوه و لاط گچ کهنه و از نوع مصالح ساختمانی بندهای معروف به اسیوآی رعنا در دزفول بر روی بستر رودخانه ی دز است.

در بازوی جنوبی شادروان آثار یک اطاقک کوچک و یک نیم ستون مربع مستطیل که یک ضلع آن باقی مانده و از سنگی تراشی و از نوع سنگ تراش های بکار رفته در برج کلاه فرنگی است، جلب توجه می کند. ممکن است این اطاقک و این نیم ستون بازمانده ی تاسیساتی باشد که برای محافظت و مراقبت پل شادروان یا آب نهر داریان که از زیر ان می گذرد یا نظارت بر آب رود چهار دانگه بوده باشد.

بند میزان بدون تردید سدی مصنوعی است و برای تقسیم آب وسوار شدن آن ایجاد شده است. ساختمان این بند را به شاپور ساسانی نسبت می دهند که به دست والدین قیصر روم و مهندسان رومی اسیر ساخته شده است و بعدها شاهزاده دولتشاه قاجار والی خوزستان آن را تعمیر نموده و به بند دولتشاه معروف شده است. این بند را بند شاپوری و سد شاپوری و بند خاقان و بند محمدعلی میرزا هم نامیده اند.

در تذکره ی شوشتر و تاریخ جغرافیائی خوزستان و سایر کتب نویسندگان جغرافیای سرزمین های اسلامی در خصوص این بند و پل شوشتر و که به نام شادروان نامیده شده مطالبی پر از حکایت و افسانه و مبالغه نوشته شده و حتی بیشتر نویسندگان بند میزان و شادروان را باهم یکی دانسته یا نام یکی را به دیگری داده و معدودی از آنها هم تاسیسات آب رسانی شوشتر یعنی همین بند میزان و شادروان شاپوری را با تاسیسات آب رسانی دزفول بر روی رودخانه ی دز خلط کرده و یکی دانسته و یا از توصیف یکی وصف دیگری را در نظر داشته اند.

در میان همه ی نویسندگان کتب تاریخی و جغرافیای و تذکره ها و شهرنامه ها سید عبدالله شوشتری مولف تذکره ی شوشتر که خود از مردم شوشتر بوده است شرح نسبتاً دقیق و مبتنی بر مشاهده ی خود نوشته و نام بندترازو را برای این بند بکار برده است، ولی به اقتضای زمان نوشته او هم خالی از حکایات غریبه و افسانه پردازی نیست.

اما تا به امروز هیچ کس تحقیق تاریخی درباره ی این آثار و زمان خرابی و علت تعمیرات و تاریخ تعمیرات مکرر این آثار را بهتر و دقیق تر از مرحوم احمد کسروی در «تاریخ پانصد ساله ی خوزستان» ننوشته است. چون مطالعه ی تحقیقات دقیق مرحوم کسروی برای آگاهی از سرگذشت تاریخی این بند میزان یعنی پل شادروان شاپوری و نهر داریون خلاصه ئی از تحقیقات مرحوم کسروی را در پی آنها نقل می کنیم تا چراغ راهی برای محققان باشد.

کارون و بنیادهای آن
اگر سفری به خوزستان کرده بر جانب شمالی شوشتر، در آنجا که رود کارون به برابر آن شهر می رسد ایستاده تماشائی کنیم خواهیم دید کارون که بزرگترین رود خوزستان بلکه بزرگترین رود ایران امروزی است چون از میان کوههای بختیاری درآمده به دشت خوزستان می رسد در آغاز دشت به برابر شهر شوشتر رسیده و در بالای سر آن شهر به دو شاخه گردیده شاخه کوچکتری که «رودگرگر» و «دودانگه» نامیده می شود با خط راست از کنار شرقی شهر رو به جنوب روان می شود و شاخه بزگتری که «رودشتیت» و «چهاردانگه» نامیده می شود .

اگر بار دیگر به بالا سر شوشتر برگشته در آن جداگانه دو شاخه ایستاده به چپ و راست نگاه کنیم از یک سو بر دهنه شتیت به فاصله 200 یا 300 قدم پلی را دارای چهل و چهار چشمه بزرگ چهل و سه چشمه کوچک خواهیم دید که اکنون بسیاری از چشمه های آن برافتاده و آمد و شد از روی آن نمی شود ولی خود از بزرگترین بنیادهاست . زیرا آن پل شادروان معروف شوشتر است که مولفان آن را یکی از شگفتیهای جهان به شمار آورده اند .

از سوی دیگر بر دهنه رودگر«بندی» را خواهیم دید که آن نیز از بزرگترین بنیادهاست و «بند میزان» یا بند«محمد علیمیرزا» یا «بند خاقان» نامیده می شود . هم در آن جداگانه جوئی را خواهیم دید که از رود به سوی درون شهر باز شده ولی جز در هنگام زمستان و بهار که آب رود فزون گردیده بالا می آید ، آب بر این جوی در نمی آید و این جوی است که داریان یا دشتوا نامیده می شود و در زمانهای پیشین آب از آنجا به زمین های میاناب روان می گردید و مایه آبادی آن زمین رها بوده ولی اکنون جز در زمستان و بهار آب به میاناب نمی رسد . اینست نمایش امروزی کارون و بنیادهای آن در بالا سر شوشتر که به اجمال ستودیم .

نخست باید دانست که شهر شوشتر بر روی تخته سنگی نهده که سراسر زمین آن جز سنگ یک لختی نیست . ولی سنگ نرمی که کلند بر آن کار می کند و اینست که در هر خانه ای آن را شکافته و زیرزمینی به گودی ده و اند گز پدید می آوردند و این زیرزمین هاست که در گرمای جانسوز تابستان پناهگاه مردم می باشد .

در برابر این تخته سنگ است که کارون به دو شاخه گردیده چنانکه گفتیم شاخه ای به غرب پیچیده از شمال شهر روان می شود و پس از مسافتی بار دیگر رو به جنوب می گردد و شاخه دیگری از جانب شرقی روان می باشد .

باید دانست که اصل گذرگاه رود همان است که امروز گذرگاه شاخه شتیت می باشد . شاخه شرقی را سپس با دست کنده و پدید آورده اند .

باید گفت زمانی بوده که همه آب رود از یک گذرگاه روان بوده و از همان گذرگاه یکسر به دریا می ریخته و چون به علت ژرفی آن جز مقدار بسیار اندکی از آب به مصرف آبیاری زمینها نمی رسیده کسانی چنین اندیشیده اند که جوئی از آن جدا کرده و مقدار انبوهی از آب را به مصرف آبیاری برسانند و برای اینکار بالاسر شوشتر را که رود در آنجا به تخته سنگ برخورده به سوی غرب می پیچد بهتر دانسته اند و اینست که بمحاذات باش بالایین رود تخته سنگ را شکافته و جوئی راکه می خواسته اند پدید آورده اند و برای آنکه آب بر آن جوی بنشیند شادروان را که خودبندی است در گذرگاه دیرین رود در برابر دهنه جوی نوین ساخته اند .

بدینسان که یک میل در یک میل بستر رود را با سنگ های بسیار بزرگ فرش کرده و بالا آورده اند و آن سنگ ها را چنان استوار گردانیده اند که قرن ها در برابر سیلهای کوه شکاف ایستادگی نموده است. اگر مفان پیشین را استوار بداریم در این بنیاد گذشته از سنگ و ساروج آهن نیز بکار رفته که سنگ ها را با میله یا حلقه آهنین با هم جفت گردانیده اند .

این مولفان نسبت بنیاد شادروان را به شاهپور یکم پسر اردشیر داده اند . برخی هم افسانه ای می سرایند که چون شاهپور والریانقیصر روم را در جنگ دستگیر ساخت او را به ساختن این بنیاد بر انگیخت و او کارگران انبوه از روم خواسته آن را بنیان نهاد . شاید این افسانه از آنجا برخاسته که شاهپور اسیران رومی را که فراوان بدست آورده بود در ساختن شادروان بکار واداشته ، شاید بناء و مهندس هم از رومیان بوده .

بهر حال آن یقین است که آنرا جز پادشاهی بنیاد ننهاده و نیز مانعی نیست که ما گفته مورخان را پذیرفته شاهپور را بنیاد گذار آن بدانیم . به ویژه با توجهی که پادشاهان ساسانی را به خوزستان بوده و بنیادهای دیگری نیز از آنان در این سرزمین به یادگار مانده . چیزی که هست بنیاد این شادروان با کندن جوی مسرقان که نام پیشین رود گرگر است یک کار بیش نمی تواند بود . بی شک شادروان را جز به جهت رود مسرقان بنیاد نگذارده اند .

چه شادروان بندی بیش نیست و بند جز در برابر یک جوئی سودمند نمی تواند بود از اینجا پیداست که پدید آورنده جوی مسرقان با بنیاد گذارنده شادروان جز یک تن نبوده پس اینکه مورخان و جغرافی نگاران باستان آن را به نام شاپور نگاشته اند درست نمی تواند بود .مگر بگوییم که کندن مسرقان را اردشیر آغاز کرده ولی چون در زندگی او به انجام رسیده ساختن شادروان که بایستی پس از کنده شدن جوی آغاز شود به زمان پادشاهی شاهپور بازمانده و این کار را او به اناجم رشانیده .

چنانکه گفته ایم اکنون شاخه گرگر«یا مسرقان» کوچکتر از شاخه شتیت «یا جیل چنانکه در زمانهای پیشین نامیده می شده » می باشد و این است که آن را چهاردانگه می خوانند . ولی در آن قرنهای پیشین که گفتیم مسرقان جداگانه به دریا می ریخته است هم این رود بزرگ تر از دجیل بوده و آب بیشتر از آن داشته ، و چون انبوه آب او به مصرف کشت و کار می رسیده و کناره های آن از شوشتر تا دریا سبز وخرم بوده ولی دجیل تا این اندازه به مصرف آبادی زمین ها نمی رسیده از اینجا نام او مشهورتر از دجله بوده .